Nga Eduard Zaloshnja
Bursa e Tiranës ka më se dy dekada që është themeluar, por nuk funksionon si një bursë reale; asnjë kompani nuk ka listuar deri më sot, aksione në të. Dhe pa një bursë reale, nuk mund të flitet për kompani të mirëfillta aksionere, të cilat janë një nga treguesit e ekzistencës së kapitalit social.
Po pse nuk ka patur sukses, bursa në Shqipëri?
Në themel të prodhimit kapitalist, qëndron ndërthurja e kapitalit financiar me burimet njerëzore e natyrore. Në shumë vende të botës, këto dy të fundit, nuk përbëjnë pengesë për zhvillimin ekonomik. Por mungesa e kapitalit financiar, i cili në vendet e zhvilluara aktivizohet kryesisht përmes bursave, përbën shpesh një pengesë serioze. Kjo, sepse akumulimi individual apo familjar i kapitalit financiar, ka kufijtë e tij të natyrshëm. Ndërsa thithja e kapitalit financiar përmes bursës, u jep mundësinë kompanive të investojnë për zgjerimin dhe rinovimin e tyre, në përmasa shumë më të mëdha se sa do t’ua lejonte akumulimi individual apo familjar i kapitalit financiar.
Shqipëria është një ndër vendet që janë penguar jo pak, nga mosfunksionimi i bursës financiare. Tre janë faktorët që ia kanë krijuar këtë problem ekonomisë shqiptare:
1-mungesa e kapitalit social;
2- skemat piramidale të viteve ’90;
3- bilancet e dyfishta.
Le t’i analizojmë këta faktorë me radhë.
Kapitali social
Sociologu, Xhejms Kolman, e ka përkufizuar kapitalin social si aftësinë e pjesëtarëve të një shoqërie për të punuar së bashku, për synime të përbashkëta. Më tej, filozofi Frensis Fukujama ka argumentuar se, modelet ekonomike klasike mund të shpjegojnë vetëm 80% të rritjes ekonomike së një vendi, me institucione të maturuara të shtetit ligjor. Pjesa tjetër, thotë ai, mund të shpjegohet me diferencat që kanë vendet e ndryshme, në nivelin e kapitalit të tyre social. Madje, statisticieni Robert Putnam, duke analizuar Italinë e Jugut dhe të Veriut, ka provuar statistikisht se, diferencat në nivelin e kapitalit social shpjegojnë edhe diferencat rajonale të zhvillimit ekonomik, brenda të njëjtit vend.
Në Shqipërinë e sotme, niveli i kapitalit social është ndoshta ndër më të ulëtit në botë. Dhe kjo, në pamje të parë, duket se është një kundërpërgjigje ndaj kolektivizimit të skajshëm që imponoi me forcë ish-regjimi komunist. Por një vështrim në të kaluarën e Shqipërisë, nxjerr në pah se, ndjenja e komunitetit dhe e bashkëpunimit nuk ishte aq e zhvilluar, edhe para ardhjes së komunistëve në fuqi. Vetëm disa filiza të kësaj ndjenje mund të vëreheshin në fshatra me barazi relative sociale (sidomos për mirëmbajtjen e kullotave të përbashkëta), ose në lagjet tradicionale të qyteteve (kur bëhej fjalë për pastrimin e rrugicave). Fibrat sociale që mbanin të lidhura komunitetet, ishin më tepër të karakterit vertikal se sa horizontal. Kështu, kishte shumë më tepër gjasa që një individ të kontribuonte për komunitetin, sepse këtë ia kërkonte i pari i fisit ose i fshatit, se sa shtysa t’i vinte vetiu.
Në kushtet aktuale, si rrjedhim i mungesës së traditës së bashkëpunimit mes anëtarëve të shoqërisë shqiptare, është e vështirë të krijohet një kompani e madhe, ku të jenë bashkëpronarë mijëra apo dhjetëra mijëra aksionerë. Më së shumti, shqiptarët mund t’i bashkojnë kapitalet financiare me pjesëtarë të familjes, kushërinj apo miq të ngushtë. Dhe mundësia e rritjes së kompanive të krijuara në këtë mënyrë kufizohet nga pamundësia për të akumuluar sasi të mëdha kapitali, si dhe nga (pa)aftësia e pasardhësve të themeluesve, për të vazhduar biznesin e prindërve të tyre.
Ky problem ilustrohet mirë me një shembull nga SHBA-ja, ku ndoshta ekzistojnë kushtet më ideale për zhvillimin e një kompanie gjigante aksionere.
An Uang, emigrant kinez, themeloi në “Uang Laboratoris” më 1951, një nga kompanitë më të suksesshme amerikane në fushën e teknologjisë. Por, kur doli në pension në vitet ’80, Uangu këmbënguli që në krye të kompanisë të vihej i biri, Fred Uang, i cili nuk ishte aq i aftë sa disa menaxherë të tjerë të kompanisë, të cilët s’kishin lidhje gjaku me Uangët. Ky nepotizëm i hapur, i armiqësoi menaxherët e tjerë dhe, si rrjedhojë, shumica e tyre u larguan nga kompania. Fill pas kësaj, “Uang Laboratoris” rezultoi, për herë të parë, me humbje. Ndërsa në vitin 1992, deklaroi falimentimin.
Skemat piramidale të viteve ’90
Sasia e vogël e kapitalit social në Shqipëri, mund ta shpjegojë pjesërisht mungesën aktuale të kompanive të mëdha aksionere, por jo plotësisht. Sepse, në mes të viteve ’90, u krijuan disa kompani të mëdha shqiptare, të cilat funksiononin pothuaj si shoqëri aksionere; ato, në vend që të shisnin aksione në bursë, thithnin depozita drejtpërdrejt nga publiku. Po si u bë e mundur kjo gjë? Ajo që i mungonte shoqërisë shqiptare në kapital social, u plotësua nga qeveria me mbështetjen e nënkuptuar që u dha atyre kompanive. Dhe kur ato falimentuan, me to falimentoi edhe vetë qeveria. Por ç’është më e rëndësishme në një këndvështrim ekonomik afatgjatë, me to u gropos edhe besimi i shqiptarëve tek e ardhmja e kompanive të mëdha aksionere vendase.
Bilancet e dyfishta
Një faktor tjetër i rëndësishëm që shpjegon mungesën e kompanive të mëdha aksionere shqiptare, është praktika e përhapur e bilanceve të dyfishta. Në mendjen e shqiptarëve të thjeshtë, është i ngulitur perceptimi se, nuk ka asnjë biznes vendës që raporton fitimet e tij reale. Në këto kushte, si mund të presësh që ata të turren drejt bursës për të blerë aksionet e një kompanie shqiptare? Sipas gjykimit të tyre, një kompani shqiptare mund të raportojë në bilanc fitim prej 10 eurosh për aksion (që u shpërndahet aksionerëve), ndërkohë që fitimi real mund të jetë 50 euro për aksion (që shkon në xhep të themeluesve të kompanisë) …
Si mund të tejkalohen këto probleme
Vende të ndryshme, mungesën e kapitalit social dhe mungesën e besimit te njerëzit, përtej lidhjeve fisnore apo miqësore, e kanë zgjidhur në dy mënyra: Me ndërhyrjen e shtetit dhe/ose me thithjen e kapitaleve të huaja. Kështu për shembull, Tajvani ka përdorur modelin nacionalist, duke krijuar kompani gjigante me kapital shtetëror dhe duke ia shitur pastaj një pjesë të aksioneve, publikut të gjerë. Fushat ku ka investuar shteti tajvanez (petrokimia, ndërtimi i anijeve, çeliku, alumini, aeronautika, gjysmëpërçuesit), kërkojnë sasi të mëdha kapitali financiar. Ndërkohë, shoqëria tajvaneze, e ndikuar fort nga filozofia e Konfucit, nuk e ka pasur kapitalin e nevojshëm social për të krijuar kompani aksionere të përmasave që kërkojnë këta sektorë. Ndërsa Republika Popullore e Kinës, e ndikuar po nga kjo filozofi, zgjodhi një model hibrid. Përveç investimit nga ana e shtetit, ajo inkurajoi thithjen e kapitalit të huaj, për të modernizuar industrinë e vjetër maoiste. Si rezultat, investimet e huaja të drejtpërdrejta në Kinë, u rritën nga 1.3 miliardë dollarë në vit që ishin më 1984-ën, në 155 miliardë dollarë në vitin 2017. Kuptohet që, modeli tajvanez ka pak gjasa të funksionojë në Shqipëri – përvoja e viteve komuniste dhe e viteve ’90, u dha shqiptarëve leksionin e hidhur se, nuk duhet t’i besojnë shtetit kur ai, në mënyrë të drejtpërdrejtë apo të tërthortë, bëhet pjesëmarrës në ekonomi. Ndërsa, modeli kinez kërkon që, investitorët e huaj të binden se vendi ka arritur stabilitet politik e juridik, në mënyrë që të mos u rrezikohen investimet. Gjithashtu, ata duhet të binden se, qeveritarët shqiptarë do t’i kushtohen seriozisht përmirësimit të infrastrukturës e jo mbushjes së xhepave të tyre, me paratë e caktuara për zhvillimin e saj. Vetëm kur investitorët e huaj të binden për këto dy gjëra, mund të shohim një prurje vërtet të madhe të kapitaleve financiare në Shqipëri, të ngjashme në magnitudë relative me ato të vendeve të Azisë Juglindore apo Europës Lindore. Po për kompanitë e mëdha aksionere shqiptare, edhe sa duhet të presim? Të shohim…
Diskutime rreth kësaj post